Lesson Notes
10 ශ්‍රේණිය
11 ශ්‍රේණිය
පාඩම 17: ප්‍රතික්‍රියා ශීඝ්‍රතාව
Grade
10
Term
3
සමහර රසායනික ප්‍රතික්‍රියා ඇසිල්ලකින් සිදුවන අතර, තවත් සමහරක් සිදුවීමට දවස් ගණන්, අවුරුදු ගණන් ගතවේ. යකඩ මලකඩ කෑම සෙමින් සිදුවන අතර, ගිනිකූරක් දැල්වීම ක්ෂණිකව සිදුවේ. මේ පාඩමෙන් අපි ඉගෙන ගන්නේ රසායනික ප්‍රතික්‍රියාවක වේගය (ශීඝ්‍රතාව) යනු කුමක්ද සහ එම වේගය වෙනස් කිරීමට (පාලනය කිරීමට) බලපාන සාධක මොනවාද යන්නයි.
කෙටි සටහන් (Short Notes):
ප්‍රතික්‍රියා ශීඝ්‍රතාව යනු කුමක්ද?
ඒකක කාලයක් තුළදී ප්‍රතික්‍රියක වැය වන වේගය හෝ ඵල සෑදෙන වේගයයි.
සරලව කිව්වොත්, ප්‍රතික්‍රියාවක් කොතරම් ඉක්මනින් සිදුවේද යන්නයි.
ශීඝ්‍රතාව මැනිය හැක්කේ: වායු බුබුළු පිටවන වේගය, වර්ණය වෙනස් වීමට ගතවන කාලය, අවක්ෂේපයක් සෑදීමට ගතවන කාලය වැනි දේ නිරීක්ෂණය කිරීමෙනි.
ප්‍රතික්‍රියා ශීඝ්‍රතාවට බලපාන ප්‍රධාන සාධක 4:
ප්‍රතික්‍රියකවල භෞතික ස්වභාවය (පෘෂ්ඨ වර්ගඵලය): ඝන ද්‍රව්‍ය කුඩු කළ විට පෘෂ්ඨ වර්ගඵලය වැඩි වේ. පෘෂ්ඨ වර්ගඵලය වැඩි වන විට ප්‍රතික්‍රියා ශීඝ්‍රතාව වැඩි වේ.
සාන්ද්‍රණය: ද්‍රාවණයක ඇති ප්‍රතික්‍රියක ප්‍රමාණය (සාන්ද්‍රණය) වැඩි වන විට ප්‍රතික්‍රියා ශීඝ්‍රතාව වැඩි වේ.
උෂ්ණත්වය: උෂ්ණත්වය වැඩි කරන විට ප්‍රතික්‍රියා ශීඝ්‍රතාව වැඩි වේ.
උත්ප්‍රේරක: ප්‍රතික්‍රියාවේදී වැය නොවී, ප්‍රතික්‍රියා ශීඝ්‍රතාව වැඩි කරන ද්‍රව්‍ය උත්ප්‍රේරක නම් වේ. (ශීඝ්‍රතාව අඩු කරන දේ මන්දක නම් වේ).
ගැටුම් වාදය (Collision Theory):
ප්‍රතික්‍රියාවක් සිදුවීමට නම්, ප්‍රතික්‍රියක අංශු එකිනෙක ගැටිය යුතුය.
ප්‍රතික්‍රියා ශීඝ්‍රතාව වැඩිවන්නේ, ඒකක කාලයක් තුළ සිදුවන ඵලදායී ගැටුම් සංඛ්‍යාව වැඩි වන විටය.
ඉහත සාධක 4න්ම සිදුවන්නේ ඵලදායී ගැටුම් සංඛ්‍යාව වැඩි කිරීමයි.
ඉඟි සහ කෙටි ක්‍රම (Tips & Tricks):
ප්‍රධාන සාධක 4 මතක තියාගන්න: "පෘථිවියේ සාගර උණුසුම් වීමට උදව්වක්." (පෘෂ්ඨ වර්ගඵලය, සාන්ද්‍රණය, උෂ්ණත්වය, උත්ප්‍රේරක).
ගැටුම් වාදය සරලව: සෙනඟ පිරුණු කාමරයක මිනිසුන් එකිනෙක ගැටෙන සම්භාවිතාව වැඩියි වගේ, ප්‍රතික්‍රියක අංශු වැඩිපුර (සාන්ද්‍රණය වැඩි) හෝ වේගයෙන් (උෂ්ණත්වය වැඩි) චලනය වන විට, ඒවා ගැටෙන වාර ගණන වැඩිවෙනවා.
ප්‍රායෝගික උදාහරණ:
උෂ්ණත්වය: ශීතකරණයේ ආහාර තැබීම (ප්‍රතික්‍රියා ශීඝ්‍රතාව අඩු කර ආහාර නරක් වීම පමා කරයි). ප්‍රෙෂර් කුකර් එකේ ඉක්මනින් ආහාර පිසීම (උෂ්ණත්වය සහ පීඩනය වැඩි කර ශීඝ්‍රතාව වැඩි කරයි).
පෘෂ්ඨ වර්ගඵලය: දර කුඩු කර ලිපට දැමීම (ඉක්මනින් දැල්වේ).
විභාගය සඳහා වැදගත් කරුණු (Important Points for Exam):
සාධක හඳුනාගැනීම: පරීක්ෂණයක් හෝ එදිනෙදා අවස්ථාවක් දී, එහි ප්‍රතික්‍රියා ශීඝ්‍රතාවට බලපාන සාධකය කුමක්දැයි හඳුනාගැනීමට පුරුදු වන්න.
පැහැදිලි කිරීම: "උෂ්ණත්වය වැඩි කළ විට ප්‍රතික්‍රියා ශීඝ්‍රතාව වැඩිවන්නේ ඇයි?" වැනි ප්‍රශ්නයකට පිළිතුරු දීමේදී, එය ගැටුම් වාදය ඇසුරෙන් පැහැදිලි කිරීම ඉතා වැදගත්. (උදා: උෂ්ණත්වය වැඩි කළ විට අණුවල චාලක ශක්තිය වැඩිවේ. එම නිසා ඒවා වේගයෙන් චලනය වේ. එවිට ඒකක කාලයක් තුළ සිදුවන ඵලදායී ගැටුම් සංඛ්‍යාව වැඩිවන බැවින් ප්‍රතික්‍රියා ශීඝ්‍රතාව වැඩිවේ).
පරීක්ෂණ සැලසුම් කිරීම: ප්‍රතික්‍රියා ශීඝ්‍රතාවට එක් සාධකයක් බලපාන ආකාරය සෙවීමට පරීක්ෂණයක් සැලසුම් කරන ලෙස ඉල්ලා සිටිය හැක. එහිදී, ඔබ පරීක්ෂා කරන සාධකය පමණක් වෙනස් කර, අනෙක් සියලුම සාධක (පාලක විචල්‍ය) නියතව තබා ගැනීමට වගබලා ගත යුතුය.
උත්ප්‍රේරක: උත්ප්‍රේරකයක් යනු කුමක්දැයි අර්ථ දැක්වීමට සහ එහි ලක්ෂණ (ප්‍රතික්‍රියාවේදී වැය නොවීම, ශීඝ්‍රතාව වෙනස් කිරීම) දැන සිටීම වැදගත්.
වියාචනය (Disclaimer)
Idasara Academy ඉගෙනුම් සම්පත් නිර්මාණය කර ඇත්තේ සිසුන්ට මගපෙන්වීම, පුහුණුව සහ අධ්‍යයන උපායමාර්ග ලබාදී සහයෝගය දැක්වීමටය.
කෙසේ වෙතත්, සියලුම විභාග සහ නිල අවශ්‍යතා සඳහා, සිසුන් අනිවාර්යයෙන්ම ශ්‍රී ලංකා අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශයේ, අධ්‍යාපන ප්‍රකාශන දෙපාර්තමේන්තුව විසින් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද නිල පෙළපොත් සහ සම්පත් පරිශීලනය කළ යුතුය.
ජාතික විභාග සඳහා අන්තර්ගතයේ නිල බලය ලත් මූලාශ්‍රය වනුයේ රජය විසින් නිකුත් කරනු ලබන මෙම ප්‍රකාශනයි.